شاید با دیدن تیتر این مطلب اولین چیزی که به ذهن بسیاری از ما برسد این باشد که «فواید تماشای فیلم‌های ترسناک؟ مگر فیلم ترسناک فایده‌ای هم دارد؟». از آن سو، ممکن است طرفداران این ژانر بگویند: «این فیلم‌ها عالی هستند». حقیقت این است که پاسخ کوتاه به این سؤال هم مثبت است هم منفی. به‌طورکلی این بحث جذاب‌تر از آن است که فقط با چند جمله بتوان سروته آن را هم آورد. برای مثال، چرا با وجود اینکه این فیلم‌ها در دل بیننده اضطراب و استرس ایجاد می‌کنند، بازهم صندلی‌های سینماهای سراسر جهان برای تماشای فیلم ترسناک پر است؟ چرا پرطرفدارترین فیلم‌هایی که از شبکه‌های پخش فیلم خانگی مانند نتفلیکس یا فیلیموی خودمان پخش می‌شوند، مربوط به ژانر وحشت هستند؟ در این مطلب می‌خواهیم درباره فواید تماشای فیلم ترسناک و تأثیرات مثبت و منفی آن صحبت کنیم. بخشی را هم به کودکان اختصاص داده‌ایم تا به تردیدهای والدین درباره اینکه آیا کودکان باید فیلم ترسناک ببینند یا نه، پاسخ دهیم.
آرامشی در دل ترس و لرز
صحنه‌ای از فیلم کابوس در خیابان الم، ساخته وس کریون، ۱۹۸۴خیلی جالب است، برای بسیاری از علاقه‌مندان به فیلم‌های ترسناک، بخشی از جذابیت این ژانر به آرامش خاصی برمی‌گردد که در دل ترس‌ولرز و هیجان این فیلم‌ها وجود دارد.
فکر نمی‌کنم کسی وجود داشته باشد که اگر به او بگوییم تصاویری آرامش‌بخش را در ذهن مجسم کن، اولین چیزی که به ذهنش بیاید هیولاهای زیر تخت، زامبی‌هایی که از گور برمی‌خیزند و دیوانه‌های اره‌برقی‌به‌دست باشند! پس این آرامش از کجا می‌آید؟
وس کریون (Wes Craven) پاسخ این سؤال را خیلی قشنگ توضیح داده است. کریون کارگردان مشهور و تحسین‌شده دو فیلم فوق‌العاده در ژانر وحشت است که طرفداران این فیلم‌ها حتما آنها را دیده‌اند: «کابوس در خیابان الم» و «جیغ». کریون در مصاحبه‌ای برای مستند «ترس در تاریکی» که در سال ۱۹۹۱ ساخته شد، گفت:
فیلم‌های ترسناک ترس را ایجاد نمی‌کنند، بلکه آن را [که از قبل وجود دارد] از درون فرد بیرون می‌کشند.
گفته کریون کوتاه بود اما پیامی داشت که به یک حقیقت پنهان اشاره می‌کرد: برقراری تعامل ما با چیزهایی که ما را می‌ترسانند، خودش می‌تواند شکلی از تخلیه روانی باشد.
فواید تماشای فیلم ترسناک
بسیار خوب، بیایید ببینیم این فیلم‌هایی که با دیگران می‌بینیم و به جیغ‌ها و ازجاپریدن‌هایشان می‌خندیم درصورتی‌که خودمان از ترس خوابمان نمی‌برد، چه مزایایی دارند.
۱. در کالری‌سوزی به بدن کمک می‌کنند
فیلم درخشش، ۱۹۸۰. فیلمی که باعث می‌شود حسابی کالری بسوزانید!باور نمی‌کنید؟ محققان دانشگاه وست مینستر در انگلستان در یک مطالعه در سال ۲۰۱۲، از ۱۰ نفر خواستند فیلم ترسناک تماشا کنند تا ضربان قلب، میزان دریافت اکسیژن و خروجی دی‌اکسیدکربن آنها را پایش کنند. فیلمی که به هر فرد می‌دادند با دیگری متفاوت بود. نتایج نشان داد فردی که فیلم «درخشش» را دیده بود، به‌خاطر ازجاپریدن و جیغ‌زدن ۱۸۴ کالری سوزاند که از کالری سوزی همه افراد شرکت‌کننده بیشتر بود. این مقدار معادل ۴۰ دقیقه پیاده‌روی بی‌وقفه است! دو فیلم «جن‌گیر» و «آرواره‌ها» در جایگاه دوم قرار گرفتند.
محرک‌های استرس‌زایی نظیر تماشای یک فیلم ترسناک، باعث می‌شوند بدن آدرنالین ترشح کند که واکنش جنگ‌یاگریز را در بدن تحریک خواهد کرد. بدن هم به‌سرعت از ذخایر کالری خود استفاده می‌کند تا برای فرار یا مبارزه با تهدیدی که از مغز دریافت کرده است آماده باشد؛ به همین دلیل کالری می‌سوزانید!
۲. در بهبود خلق‌وخوی ما نقش دارند
مارگی کر (Margee Kerr)، جامعه‌شناس، متخصص حوزه وحشت و نویسنده کتاب «جیغ» می‌گوید:
در علم ترس، چیزهایی که ما را می‌ترسانند می‌تواند خلق‌وخوی ما را بهبود بخشند.
تحقیقات او نشان می‌دهد افراد پس از ترس، آرامش و شادی بیشتری احساس می‌کنند. بااین‌حال، او فقط افرادی را مطالعه کرده بود که خودشان می‌خواستند ترس را تجربه کنند؛ به همین دلیل، نتایج این تحقیق برای افرادی که تمایلی ندارند در چنین مطالعاتی شرکت کنند، ممکن است کاملا متفاوت باشد.
استیو اورما، روان‌شناس بالینی می‌گوید:
ترس باعث می‌شود احساس زنده‌بودن کنیم و هوشیار باشیم که در حال خارج‌شدن از منطقه امن خود هستیم.
تماشای فیلم‌های ترسناک هیجان‌انگیز است و می‌تواند به افراد مبتلا به افسردگی کمک کند؛ چراکه باعث ترشح آدرنالین می‌شود، هیجان را افزایش می‌دهد و انرژی بیشتری در فرد ایجاد می‌کند، درست مانند ترن هوایی که ترس و آدرنالین را هم‌زمان به شما القا می‌کند و بنابراین دیگر نگران چیزی نخواهید بود.
۳. فیلم‌های ترسناک استرس خوب ایجاد می‌کنند
ممکن است بگویید مگر استرس مثبت و خوب هم داریم؟ بله داریم. علی‌رغم اینکه داشتن استرس در مدت‌زمان طولانی به ما آسیب می‌رساند و ممکن است باعث بالارفتن فشارخون یا حمله قلبی شود، استرس در دوره‌های کوتاه‌مدت چیز بدی نیست و می‌تواند سیستم ایمنی را بهبود بخشد. استرس خوب به ما کمک می‌کند هرکاری را به‌بهترین‌نحو انجام دهیم.
۴. فیلم ترسناک افراد را به هم نزدیک‌تر می‌کند
فیلم ترسناک افراد را به هم نزدیک‌تر میکندمعمولا بیشتر ما دوست داریم فیلم‌های ترسناک را با دیگران تماشا کنیم. می‌توانیم از این فرصت برای نزدیک‌شدن به اطرافیان بهره ببریم. هنگامی که می‌ترسیم، بدنمان اکسی‌توسین ترشح می‌کند: هورمونی که ما را تشویق می‌کند به دیگران نزدیک‌تر شویم. غریزه بقا به ما می‌گوید برای افزایش امید به بقا باید با دیگران متحد باشیم. به‌زبان خودمانی، چند نفر باشیم، کمتر می‌ترسیم!
۵. فیلم‌های ترسناک به ما کمک می‌کنند بر ترس‌هایمان غلبه کنیم
هرکسی از چیز خاصی می‌ترسد. برای مثال برخی افراد از عنکبوت می‌ترسند، بعضی‌ها ارتفاع از ارتفاع دارند، بعضی‌ها از فضاهای بسته می‌ترسند و یکی هم مانند من از سوسک و جک‌وجانور! مواجههٔ عمدی با چیزی که از آن می‌ترسیم، ممکن است به ما در غلبه بر آن ترس کمک کند. به این روش مواجهه‌درمانی می‌گویند: روشی که اغلب روان‌شناسان از آن استفاده می‌کنند. درگیرشدن در موقعیت‌هایی که از آنها می‌ترسیم می‌تواند به ما کمک کند کنترل آن موقعیت‌ها را در دست بگیریم و آنها را مدیریت کنیم.
چرا این طور است؟
دلیلش این است که بدن ما به ما می‌گوید در خطر هستیم؛ اما خودمان از این امر آگاهی داریم که در محیطی امن هستیم. بنابراین وقتی با ترس روبه‌رو می‌شویم، کنترل احساسات مربوط به ترس آسان‌تر است. اغلب بعد از رویارویی با چیزی که همیشه برایمان استرس‌زا بوده است، احساس بهتری خواهیم داشت.
کورت آکلی (Kurt Oaklee)، بنیان‌گذار مؤسسه روان‌درمانی «آکلی» در سان‌فرانسیسکو، دراین‌باره می‌گوید: «وقتی فرد فیلم‌های ترسناک تماشا می‌کند، درست مانند مواجهه‌درمانی است که در آن بیمار با عوامل استرس‌زا در یک محیط کنترل‌شده مواجه می‌شود تا تأثیر آنها در طول زمان کاهش یابد.»
آکلی می‌گوید:
[وحشت] می‌تواند به ما بیاموزد که چطور استرس دنیای واقعی را بهتر مدیریت کنیم. در طول یک فیلم پراسترس، ما عمدا خودمان را درمعرض محرک‌های ایجادکننده اضطراب قرار می‌دهیم. در اینجا ما با همان سازوکارهای مواجهه ناسالم که در زندگی واقعی برایمان اتفاق می‌افتد درگیر نیستیم. بنابراین یاد می‌گیریم چطور استرس را در لحظه مدیریت کنیم.
تأثیرات منفی فیلم‌های ترسناک
تماشای یک فیلم ترسناک ضربان قلب و فشارخون را افزایش می‌دهد؛ بنابراین ممکن است برای افرادی که کمی ضعیف هستند مناسب نباشد. تعریق شدید و منقبض‌شدن ماهیچه‌ها هم از پیامدهای فیزیولوژیکی تماشای فیلم ترسناک هستند.
۱. اثرات فیزیولوژیکی
فیلم‌های ترسناک از ترفندهای روان‌شناختی استفاده می‌کنند؛ یعنی با دستکاری تصاویر، صدا و داستان، توهم تعلیق و خطر در افراد به وجود می‌آورند.
اگرچه مغز ما از واقعی‌نبودن تهدیدها آگاه است، هم‌زمان بدن طوری آنها را ثبت می‌کند که انگار وجود دارند؛ به همین دلیل، هنگام تماشای این فیلم‌ها، تپش قلب افزایش می‌یابد، آدرنالین ترشح می‌شود و تمرکزمان فقط روی ترس از موضوع فیلم است، حتی وقتی می‌دانیم در خانه یا سینما هستیم و هیچ خطر واقعی‌ای وجود ندارد.
به‌طورکلی تماشای این فیلم‌ها برای افرادی که می‌توانند این توهم را همان طور که هست پردازش کنند و درک کنند که واقعی نیست، ضرر ندارد. مشاهده و تجربه چیزی به‌شکل هم‌زمان، مانند نوعی دفیوژن یا رهایی است که درواقع پیش‌نیازی برای لذت‌بردن از فیلم ترسناک است.
فیلم‌های ترسناک برای برانگیختن احساسات خاصی مانند تنش، ترس، استرس و شوک طراحی شده‌اند. این احساسات باعث ترشح هورمون‌هایی مانند نوراپی‌نفرین، کورتیزول و آدرنالین از سیستم عصبی خودمختار می‌شوند.
واکنش فیزیولوژیکی این هورمون‌ها با گشادشدن مردمک چشم، افزایش ضربان قلب و تنش عضلانی مشخص می‌شود.
۲. اختلال خواب
اگرچه آدرنالین ترشح‌شده درهنگام تماشای فیلم ترسناک باعث می‌شود بیشتر از آن لذت ببریم، اگر بیش‌ازحد ترشح شود، در خواب اختلال ایجاد می‌کند. حتی سرخوشی خاصی که بعد از حس‌کردن ترس ایجاد می‌شود، آرامش‌بخش نیست، فعال‌کننده است؛ به همین دلیل اجازه نمی‌دهد خوب بخوابید. خواب بی‌کیفیت بر سلامت روان تأثیر منفی می‌گذارد و احساسات بد را تشدید می‌کند. ۹۰ درصد از افراد مبتلا به افسردگی، کیفیت خوابشان ضعیف است.
افرادی که حساس هستند، حتی ممکن است تصاویر فیلم را به رؤیا وارد کنند و به این ترتیب خوابشان مختل شود. این تصاویر کابوس ایجاد می‌کنند و باعث ایجاد اختلال در خواب عمیق (REM) می‌شوند.
اگر مشکل خواب دارید اما به فیلم ترسناک هم علاقه‌مندید، حداقل در اواخر شب این فیلم‌ها را تماشا نکنید. ترس نوعی برانگیختگی فیزیولوژیکی ایجاد می‌کند که ذهن را بیدار و هوشیار نگه می‌دارد و برای خوابیدن ایدئال نیست.
۳. اضطراب
افرادی که با اختلال اضطراب مواجه هستند، بیشتر تحت‌تأثیر فیلم‌های ترسناک قرار می‌گیرند. اضطراب مزمن حساسیت فرد را در صورت مواجهه با محرک‌های وحشت‌زا افزایش می‌دهد؛ بنابراین احتمال واکنش منفی در آنها بیشتر از دیگران است.
بدن افرادی که مشکل اضطراب دارند، احساس ترس را به‌عنوان تهدید واقعی تلقی می‌کند؛ بنابراین اضطراب و ترس را بیشتر افزایش می‌دهد.
۴. فیلم ترسناک و سلامت روان
برخی فیلم‌های ترسناک این حس را القا می‌کنند که انگار همه بیماران روانی قرار است به قاتل زنجیره‌ای تبدیل شوندیکی از موارد بحث‌برانگیز که درباره یک‌سری از فیلم‌های ترسناکِ بخصوص وجود دارد، نوع تصویرسازی آنها از بیماری روانی است. دکتر دنی ودینگ (Danny Wedding)، روان‌شناس آمریکایی، بر این باور است فیلم‌هایی مانند «روانی» که رابطه بین اسکیزوفرنی و اختلال هویت را اشتباه می‌گیرند، مشکلات متعددی ایجاد می‌کنند. به‌عنوان مثال، مایکل مه‌یرز در فیلم «هالووین» یک بیمار مبتلا به بیماری روانی را به تصویر می‌کشد که از بیمارستان فرار می‌کند تا به جنون کشتن ادامه دهد و فیلم «کابوس در خیابان الم» این باور غلط را تقویت می‌کند که افرادی که بیمارستان روانی را ترک می‌کنند، دیوانه، شرور و خطرناک هستند.
از آن طرف، فیلم پرفروش جوکر را با بازی بی‌همتای خواکین فینکس در نظر بگیرید که به‌طرز هوشمندانه‌ای تأثیر جامعه و محیطی را که فرد در آن زندگی کرده است بر سلامت روان او بررسی می‌کند. درست است که در این فیلم نوعی کلیشه درباره افرادی که از نظر روانی سالم هستند وجود دارد، باید این را هم به یاد داشته باشیم که لزوما این‌طور نیست که همه افرادی که بیماری روانی دارند به قاتل زنجیره‌ای تبدیل می‌شوند یا دست به کشتارجمعی می‌زنند.
تأثیر فیلم‌های ترسناک بر کودکان
اینکه باید به کودکان اجازه داد فیلم ترسناک ببینند یا نه، موضوعی بحث‌برانگیز است. دیوِش شارما (Devesh Sharma)، روزنامه‌نگار، می‌گوید:
برخی از فیلم‌های سینما علاوه بر عناصر ترسناک مانند ماوراءالطبیعه و عناصر روان‌شناختی، شامل قتل و خون‌ریزی هم هستند. هیچ‌کدام اینها برای کودکان و نوجوانان مناسب نیستند. من خودم فرزند دارم و فکر می‌کنم بچه‌ها نباید چنین صحنه‌های بیش‌ازحد خشونت‌آمیزی را تماشا کنند. بااین‌حال خود من در کودکی بارها مخفیانه فیلم ترسناک تماشا می‌کردم.
بنابراین کودکانی هستند که بسیار کنجکاوند و به فیلم‌های ژانر وحشت علاقه دارند.
به‌نظر دکتر موهیت شاه (Mohit Shah)، مشاور و روان‌پزشک هندی، والدین باید کودکانی را که طبیعتی کنجکاو دارند راهنمایی کنند. او می‌گوید:
اگر کودکان علاقه دارند فیلم‌های ترسناک تماشا کنند، نباید کنجکاوی آنها را مهار کنیم؛ بلکه ابتدا باید مفاهیم واقعی و تخیلی را برای آنها توضیح دهیم و سپس به آنها اجازه تماشای فیلم‌ها را بدهیم. البته توجه به این نکته بسیار مهم است که هر موضوعی مناسب آنها نیست.
بنابراین فیلمی که انتخاب می‌کنید باید در رده سنی خودشان باشد و از آنهایی که کمتر از همه ترسناک‌اند شروع کنید. با اولین فیلم‌ها واکنش‌ها و نحوه برخوردشان را با ترس بسنجید و بررسی کنید که آیا تحمل دیدن آن را دارند یا نه.
کابوس‌های شبانه و فوبیای بلندمدت تا بزرگ‌سالی
یکی از نمونه‌هایی که نشان می‌دهد اگر کودکی ناخواسته به تماشای فیلمی ترسناک بنشیند که مناسب کودکان نیست چه اتفاقی می‌افتد، مربوط به خانم آنکیتا بانسِل است. او بین ۵ تا ۸ سال داشت که ناخواسته فیلم «بیگانه‌ها» را دید. ازآنجاکه قادر به تمیزدادن واقعیت از داستان نبود، تا مدت‌ها با کابوس‌های شبانه دست‌به‌گریبان بود و همیشه می‌ترسید موجودات ترسناک از پنجره وارد شوند یا چیزی از سینک ظرف‌شویی بیرون بیاید.
بانسل حالا حدود ۲۷ سال دارد؛ اما هنوز آن ناراحتی‌ها از بین نرفته‌اند. او می‌گوید:
یادم هست روی بالشم یک صورت خندان نقاشی کردم تا موقع خواب تنها نباشم. هنوز هم تنها ماندن در شب یا تنها بودن در اتاق هتل برایم سخت است. [وحشت] با ذهن آدم بازی می‌کند.
دکتر شاه می‌گوید:
کودکان تأثیرپذیر هستند. وقتی فیلم ترسناک تماشا می‌کنند، ممکن است با اضطراب، ترس، اختلالات خواب و شب‌ادراری مواجه شوند و نتوانند تنها بخوابند. البته تصمیم با خود والدین است که به کودک اجازه بدهند چه فیلم‌هایی تماشا کند، اما این به ظرفیت کودک بستگی دارد که آیا تحمل دیدن آن صحنه‌ها را (حتی اگر برای رده سنی او مناسب است) دارد یا نه.
دکتر شاه توصیه می‌کند کودکان زیر ۱۸ سال، بهتر است فیلم ترسناک تماشا نکنند تا احتمال هرگونه ترس یا فوبیای طولانی‌مدت کاهش یابد.
او در ادامه می‌افزاید:
اگر کودک می‌خواهد ببیند، پدرومادر باید با او صحبت کنند و تفاوت بین واقعیت و تخیل را توضیح دهند تا از این آسیب جلوگیری شود.
بااین‌حال دکتر شاه خاطرنشان می‌کند که تماشای فیلم‌های ترسناک در سنین کودکی نمی‌تواند تنها دلیل اضطراب یا بی‌خوابی باشد. اینها اختلالاتی پیچیده هستند که عوامل مؤثر زیادی در آنها نقش دارند.
دسته‌بندی فیلم‌های ترسناک برای کودکان
در آمریکا و بریتانیا فیلم‌های ترسناک را برای کودکان، نوجوانان و بزرگ‌سالان دسته‌بندی می‌کنند. به همین دلیل کودکان می‌توانند فیلم‌های ترسناک و هیجان‌انگیز مربوط به سن خودشان را تماشا کنند.
به‌جرئت می‌توان گفت در سطح جهانی، هیچ کشوری به‌اندازه ژاپن در ساخت فیلم‌های ترسناک موفق نبوده است. فیلم‌های ترسناک ژاپنی معروف به جی‌هورور (J-horror) مسلما تکامل‌یافته‌ترین فیلم‌های ژانر وحشت هستند. دو فیلم «حلقه» و «کینه» که واقعا بعید است کسی آنها را دیده باشد و نترسیده باشد، جزو ترسناک‌ترین فیلم‌های ژانر وحشت هستند و هالیوود هم آنها را بازسازی کرده است. مسلما این فیلم‌ها به‌هیچ‌عنوان برای کودکان و نوجوانان مناسب نیستند و ممکن است آسیبی دائمی به آنها وارد کنند. به همین دلیل، ژاپن با الهام از فیلم‌هایش، بازی‌های ویدیویی و کتاب‌های کمیک برای قشر کم‌سن‌وسال‌تر ساخته است که بار ترسناکی آنها خیلی کمتر است.
فیلم‌های ترسناک در دوران پاندمی
براساس گزارشی که در بیزنس اینسایدر در مه ۲۰۲۰ که اوج کووید- ۱۹ بود منتشر شد، فروش فیلم‌های ترسناک در اپلیکیشن‌های فیلم در مقایسه با ماه مه سال قبل از آن، ۱۹۴ درصد افزایش یافته بود. در زمانی که دنیا با وحشت پاندمی درگیر بود، مخاطبان با تماشای فیلم‌های ترسناک آن ترس را تعدیل می‌کردند.
آکلی بر این باور است که تمایل بیشتر برای سینمای وحشت کاملا منطقی است.
او می‌گوید:
این اصلا غیرعادی نیست که مردم در مواقع استرس بیشتر به‌سمت فیلم‌های مهیج یا ترسناک کشیده می‌شوند. فیلم ترسناک شما را مجبور می‌کند بیش از حد تمرکز کنید. ذهن نشخوارکننده و مضطرب دیگر به عوامل استرس‌زای دنیای واقعی کاری ندارد. درعوض، بدن در حالت جنگ‌وگریز است و هیچ‌چیز به‌جز هیولای وحشتناک روی صفحه‌نمایش اهمیت ندارد. در طول پاندمی کرونا هم این موضوع را به‌وضوح دیده‌ایم.
جمع‌بندی
فیلم‌های ترسناک می‌توانند تأثیر منفی بر افرادی بگذارند که حساسیت بیشتری نسبت به اضطراب دارند؛ زیرا چیزی که روی صفحه‌نمایش تماشا می‌کنند می‌تواند احساس استرس و وحشت را افزایش دهد. درعوض برای دیگران، آزادشدن تنش که بخش اصلی احساسی است که از تماشای فیلم‌های ترسناک به آنها دست می‌دهد، می‌تواند به کاهش استرس در زندگی روزمره آنها کمک کند.
بنابراین اگر پس از یک روز طولانی و کار سخت و پراسترس، حس می‌کنید برای آرامش‌یافتن به تماشای دراکولاها، فِرِدی‌ها یا هر نوع شبح دیگری نیاز دارید، تنها نیستید! خیلی‌ها مثل شما هستند.
حالا شما برای ما بگویید ببینیم از کدام فیلم‌های ژانر وحشت بیشتر از همه ترسیده‌اید و کدام‌یک را بیشتر دوست داشتید؟ بگذارید از خودم شروع کنم: من سه‌گانه «طالع نحس» را از همه ترسناک‌تر می‌دانم؛ شاید به این دلیل که وقتی آن را تماشا کردم سنم کم بود. دیدگاه‌هایتان را با علاقه می‌خوانیم.
