راهکارهای صیانت از خانواده در برابر آسیب های فضای مجازی

دکتر ژیلا فرخی روانشناس و مشاور خانواده در یادداشتی اختصاصی برای میگنا نوشت : فضای مجازی به دلیل ویژگی های خاص مانند گمنامی و سهولت ارتباط، محملی برای انواع آسیب ها و جرایم است و با گذشت زمان بر حجم آسیب ها و جرایم این فضا افزوده می شود.

فضای مجازی امکان آسیب رسانی به دیگران و آسیب دیدن را توامان دارد؛ بنابراین پرداختن به مقوله پیشگیری از آسیب های مختلف این فضا که گستره تأثیر آن همه قشرهای جامعه را دربرمی گیرد، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. فضای مجازی محیطی مشتمل بر شبکه های رایانه ای، رسانه های ارتباطی و کاربرانی است که به تبادل داده ها و مطالعات می پردازند و هر کس مشغول کار و تأمین نیازها و علایق خویش است.
این فضا باعث کوتاه شدن فاصله ها و استقلال از مکان شده است که بارزترین تفاوت دنیای واقعی و فضای مجازی است؛ زیرا در دنیای واقعی انسان ها در طول زمان و در چارچوب مکان محصورند و محدوده فعالیت هایشان متأثر از این واقعیات است؛ اما در دنیای مجازی با استفاده از فناوری های نوین ارتباطی و رایانه ها نقاط ضعف انسان شامل سرعت، دقت، حافظه و خستگی و مشکل جوامع کاری که همانا زمان، هزینه، نیروی انسانی و محدودیت های جغرافیایی است، برطرف می شود و با سرعتی نزدیک به سرعت نور خواسته ها و پاسخ ها به مقصد و مبدأ انتقال می یابد. در هر حال، فضای مجازی در هر تعبیری و با هر تعریفی، قلمرویی وسیع، بدیع و بکر است که برای ساکنان خود امکانات، آزادی ها، فرصت ها، دلهره ها، آسیب ها و محدودیت های تازه ای همراه دارد.

به تبع تغییرات ناشی از فناوری مطالعات، زندگی بشر به فضای جدیدی منتقل می شود یا در حال انتقال است؛ به همین علت جرایم در اجتماع شکل جدیدی می یابد و به روش های جدیدی برای پیشگیری و کشف نیازمند است. زندگی جدید، قوانین و مقررات اجتماعی جدیدی در پی خواهد داشت که قوانین کشورهای مختلف برای مقابله با جرایم فضای مجازی از جمله این قوانین است. در فضای جدید زندگی، پلیس نقشی متفاوت از گذشته دارد و مراقبت از خیابان مانع ارتکاب و کشف جرم نمی شود.

پیامد ها و آسیب های جدی فضای مجازی بر نهاد خانواده
از اصلی ترین پیامدهای فضای مجازی ایجاد اختلاف و ضعیف کردن بنیان خانواده است. در گذشته افراد زمان زیادتری را صرف می کردند تا با خانواده هایشان و دوستان خود صحبت کنند. خانواده ها با مشکلات زیادی مثل افزایش میزان امار طلاق، افزایش سن ازدواج، نارضایتی از زندگی و… روبرو شده اند که میتوان فضای مجازی را در پدید آمدن این مشکلات دخیل دانست. ایجاد نارضایتی های خانوادگی یکی از اصلی ترین پیامدهای منفی استفاده از فضای مجازیست.

این فضا تغییر روابط بین اعضای خانواده ها، زمینه خیانت بین زوجین، ایجاد روابط نامشروع و… را نیز به دنبال داشته است.
-از طرفی گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی بوجود آورده است که از جمله آن به کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد تکنولوژی، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو رامی توان نام برد.
-استفاده از این شبکه ها می تواند اختلال های را در شکل گیری هویت کودکان و نوجوان ها نیز به همراه داشته باشد. اصلی ترین زمانی که هویت یک فرد شکل می گیرد دوران نوجوانی است که متاسفانه نوجوان چون بیشتر زمان های خود را صرف فضای مجازی می کنند ،در شکل گیری هویت شان دچار ضعف های جدی می شوند.

-استفاده بیش از حد از شبکه های اجتماعی در محیط خانواده با کاهش سطح ارتباطات عاطفی، میزان گفتگو در خانواده را حتی از 15 دقیقه در روز هم کمتر کرده است. ضمن اینکه استفاده نادرست از این امکانات باعث از بین رفتن بسیاری از حریم ها در خانواده ها شده و حتی در مواردی منجر به بروز اختلافات تا سرحد طلاق و جدایی نیز شده است. ارتباط گرفتن هر یک از زوجین با افراد غریبه و حتی افرادی از جنس مخالف در دوستان و آشنایان منجر به کاهش سطح اعتماد در بین آنها می شود و با کاهش سطح اعتماد در خانواده، آرامش خدشه دار می شود و در نهایت نهاد خانواده آسیب جدی می بیند.
شبکه های اجتماعی موجب شده پدر و مادر و فرزندان مدت زیادی از وقت شان را کنار هم اما دور از هم باشند. تداوم این روش به مرور تمایل اعضا خانواده برای گفت وگو را کاهش می دهد. از طرفی سرگرمی پدر و مادرهای امروزی و بچه ها نسبت به قبل بیشتر شده که این امر حرف های مشترک آنها را کاهش و در نتیجه رغبت شان را برای گفت وگوهای خانوادگی کم کرده است.

امروزه شکل رابطه ها نیز تغییر کرده و تلفن و پیامک چه نوشتاری و چه تصویری جایگزین دیدارها شده است خانواده ها دیگر این خلا را احساس نمی کنند که ساعتی مشترک را باید دور هم جمع شوند و با یکدیگر در خصوص مسایل مختلف گفت وگو کنند. پدر و مادرها باید الگوی مناسبی در گفت وگو باشند و خود را مقید به زمان و برنامه مشخصی برای گفت وگو در منزل دانسته و با فرزندان پیرامون مسائل مختلف روز و غیره صحبت کنند.

تقویت ارتباط عاطفی بین اعضا مختلف خانواده برای تقویت مهارت گفت وگو اهمیت دارد. والدین در این زمینه باید مطالعه لازم را داشته و با نیازهای روانی فرزندان آشنا بوده و با گفت وگو و حرف زدن به دنیای آنها نزدیک شوند .

راهکارهای صیانت از خانواده در برابر آسیب های فضای مجازی
-آموزش، رکن اساسی جلوگیری از تهدیدات فضای مجازی است: آموزش ها باید از مدارس و دانشگاه ها به صورت ویژه و در کتاب های درسی گنجانده شود، چرا که آموزش رکن اساسی جلوگیری از تهدیدات فضای مجازی است و هر چقدر در حوزه آموزش هزینه شود، در واقع سرمایه گذاری در این زمینه محسوب می شود.
-والدین در این زمینه باید مطالعه لازم را داشته و با نیازهای روانی یکدیگر و نیز فرزندان آشنا باشند و با گفت وگو و حرف زدن به دنیای آنها نزدیک شوند. متأسفانه درک ما نسبت به فضای مجازی درست نیست و ناکافی است و پیچیدگی‌ها، بزرگی و غیرقابل پرهیز و فراگیر بودن فضای مجازی را درک نکرده‌ایم. باید این مسئله را درک کنیم که امروز امکان حذف فضای مجازی از زندگی وجود ندارد، به اضافه اینکه باید درک کنیم فضای مجازی فقط تلگرام و اینستاگرام نیست، بلکه دامنه‌ای بسیار وسیع، فراگیر، پیچیده، تودرتو و بلنددامنه است.
همچنین باید درک کنیم که فضای مجازی دائماً در حال تغییر است. اگر این درک را نداشته باشیم، نمی‌توانیم بفهمیم چه اتفاقی در حال رخ دادن است.
-اختصاص یک شبکه تلویزیونی به ناجا برای تعامل با جامعه به منظور آگاه سازی جامعه از مسائل فضای مجازی و آموزش محافظت از خود و خانواده در فضای مجازی؛
-استفاده از ظرفیت هایی همچون رسانه های دیداری و شنیداری، روزنامه ها، مجلات، نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری.
ـ ایفای نقش ناجا به عنوان یکی از مراجع تأیید صالحیت در استفاده از امکانات فناوری اطلاعات مانند موبایل، ارائه همه خدمات الکترونیکی مانند عابر بانک و اینترنت بانک و اینترنت به افراد بر مبنای تأیید مراجع ذیصلاح از جمله ناجا؛
-قانون در هر جامعه ای که نباشد، انواع ناهنجاری ها رخ میدهد. خانواده اولین و مهمترین جامعه ای است که همه ما در آن حضور داریم و باید قوانینی در آن وجود داشته باشد، لذا استفاده از رسانه در خانه هم باید قوانینی داشته باشد که بتواند استفاده بچه ها از رسانه را به سمت درستی هدایت و آن را تا حدودی محدود کند .
برگزاری کلاس های آموزشی در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری های جدید و نحوه ی استفاده ی صحیح از آنها.
تشویق به شرکت در فعالیت های اجتماعی و تقویت این گونه رفتارها توسط والدین.
«تشویق استفاده صحیح از رسانه» است که خودش یکی از راهکارهای اساسی مدیریت رسانه در خانه و خانواده است. در حقیقت می توانیم بچه ها را به جای بازی کردن با تلفن همراه و تبلت، به ساختن انیمیشن با نرم افزارهای بسیار ساده تشویق کنیم؛ یعنی بگویم پسرم، دخترم، یک انیمیشن برای من میسازی؟ ساختن این انیمیشن و تولید محتوا، از بازی کردن بهتر نیست؟ در واقع می شود این استفاده از رسانه را در کودکان هدایت کرد و ذهن آنها را خلاق بار آورد.
"الگوسازی" الگوسازی یعنی خیلی از چیزهایی را که ما لازم نیست، رعایت کنیم را هم رعایت کنیم. بچه ها آن چیزی نمیشوند که شما میخواهید، آن چیزی خواهند شد که شما هستید. پس حواستان به عملکرد خودتان باشد. نمیشود شما به طور مدام سرتان داخل تلفن همراهتان باشد ولی از بچه ها بخواهید اینطور نباشند .
-زمان استفاده از این ابزارها در خانواده و اختصاص دادن زمانی برای گفتگوهای دورهمی در باره مسائل مختلف در ساعات مشخصی از روز
- استفاده از فرصت حضور در فضاهای تفریحی در خارج از خانه برای برقراری گفتگوهای صمیمانه و چهره به چهره با یکدیگر
- استفاده از فضای مجازی برای تعامل با شبکه خویشاوندان و تشکیل گروه های خانوادگی ایمن و تشویق فرزندان برای حضور در این گروهها به عنوان مقدمه ای برای گسترش ارتباطات صمیمانه با سایر بستگان در فضای واقعی
- استفاده از فرصت بازی و تفریحات سالم در خانواده برای تعامل بیشتر و گفتگوهای صمیمانه در خلال بازی ها
-گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به طوری که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند.
-پخش برنامه های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشکاران و هنرمندان محبوبی که عموما جوانان آنها را الگوی خود قرار می دهند.
-طراحی بازی های رایانه ای به گونه ای که در آنها انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهکارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه شده است.
- طراحی و تدوین بخشی در کتاب های درسی در ارتباط با آشنایی دانش آموزان با فناوری های جدید، اینترنت و خطرات بالقوه آنها.

سخن آخر
در حال حاضر اینترنت ابزاری مناسب برای توسعه افکار و اندیشه های بشری محسوب می شود به شرط آن که در راه صحیح استفاده شود. افراد باید برای ورود به دنیای مجازی اطلاعات کافی در اختیار داشته باشند تادچار مشکلات مالی و اجتماعی نشوند.
ارتباطات سالم در فضای مجازی و لزوم هوشیاری جوانان و خانواده ها نسبت به تهدیدات فضای سایبری در درجه نخست اولویت قرار دارد. پیشگیری از آسیب های اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان بسیار مهم می باشد و برای جلوگیری از هم پاشیدگی خانواده ها،والدین باید تا حدودی به فناوری های روز دنیا مسلط باشند و آگاه باشند که تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در طرز فکر آنهاست وهنگامی که بنیان فکری و شخصیت آنها به صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می شود.

لذا، چنانچه خانواده ها نسبت به شیوه های جدید ارتباط فرزندان خود آگاهی و شناخت کافی و لازم را داشته باشند، از انجام بسیاری از جرایم و ارتباطات پنهانی آنان جلوگیری به عمل می آید.