بسته به ماده مورد نظر، یکی از چهار نوع اختلال خواب گزارش می‌شود:
نوع بی خوابی:
با مشکلات به خواب رفتن یا حفظ خواب، بیداری های مکرر شبانه یا خواب غیر نیروبخش مشخص می‌شود.
نوع خواب آلودگی طول روز:
با شکایات اصلی خواب آلودگی/ خستگی مفرط در طول ساعت های بیداری یا بندرت، یک دوره خواب طولانی مشخص می‌شود.
نوع بد خوابی:
با رویدادهای رفتاری نابهنجار در طول خواب مشخص می‌شود.
نوع مرکب:
با یک مشکل خواب ناشی از مواد/ دارو همراه با انواع چندگانه ی علائم خواب مشخص می‌شود که هیچ علامتی غلبه ندارد.
نوع بی خوابی و نوع خواب الودگی طول روز بسیار شایع است، در حالی که نوع بدخوابی کمتر دیده می‌شود. نوع مرکب زمانی ذکر می‌شود که بیش از یکنوع علامت مرتبط با آشفتگی خواب وجود دارد و هیچکدام غالب نیست.
اختلال خواب ناشی از مواد/دارو با درنظر گرفتن شروع و سیر از اختلال بی خوابی یا اختلال مرتبط با خواب آلودگی مفرط طول روز تفکیک می‌شود
در مورد سوءمصرف داروها، باید شواهدی از مسمومیت یا محرومیت بر اساس شرح حال، معاینه جسمانی یا یافته های آزمایشگاهی وجود داشته باشد.
اختلال خواب ناشی از مواد/ دارو فقط همراه با حالت های مسمومیت یا قطع/محرومیت روی می‌دهد. در حالی که سایر اختلالات خواب ممکن است مقدم بر شروع مصرف مواد یا در زمان های پرهیز پایدار روی دهند.
با تداوم حالت های قطع /محرومیت در مورد برخی مواد، شروع اختلال خواب می‌تواند 4 هفته پس از قطع مصرف ماده روی دهد و این اختلال ممکن است ویژگی‌های غیر معمول سایر اختلالات خواب را داشته باشد(مانند سن غیر معمول در شروع یا سیر).
اگر آشفتگی خواب، فقط در طول یک دلیریوم روی می‌دهد، این تشخیص گذاشته نمی‌شود. این علائم باید از نظر بالینی ناراحتی چشمگیر ایجاد کند یا باعث تخریب کارکرد اجتماعی، شغلی یا دیگر حوزه های مهم کارکردی گردد.
در طول دوره های مصرف، مسمومیت یا محرومیت از مواد/دارو، افراد به طور مکرر از خلق ملول از جمله افسردگی و اضطراب، تحریک پذیری، اختلال شناختی، ناتوانی در تمرکز، و خستگی شکایت می‌کنند.
آشفتگی شدید یا غالب خواب می‌تواند در ارتباط با مسمومیت ناشی از طبقات مواد زیر حاصل شود:
الکل، کافیین، کانابیس، مواد افیونی، رخوت زاها، خواب آورها، ضداضطراب ها، محرک ها( از جمله کوکائین، شیشه) وسایر مواد یا مواد نامعلوم روی می‌دهد.
برخی از داروها ی که باعث آشفتگی خواب می‌شوند عبارت اند از اگونیست ها و انتاگونیست های آدرنرژیک، اگونیست ها و آنیتا گونیست های دوپامین، اگونیست های کولنرژیک، اگونیستا و انتاگونیستهای سروتونرژیک، آنتی هیستامین ها، کورتیکواستروییدها.
الکل:
اختلال خواب ناشی از الکل معمولا بصورت بی خوابی روی می‌دهند، در خلال مسمومیت حاد، الکل بسته به دوز مصرف یک تاثیر رخوت زایی فوری ایجاد می‌کند که با افزایش مراحل 3 و 4 خواب غیر حرکات سریع چشم (NREM) وکاهش خواب حرکات سریع چشم (REM) همراه است به دنبال این تاثیرات اولیه، ممکن است افزایش بیداری، خواب ناآرام، و رویاهای زنده و پر از اضطراب برای بقیه دوره خواب داشته باشد.
در همین راستا مراحل 3و4 خواب کاهش می یابد و بیداری و خواب REM افزایش می‌یابد. الکل می‌تواند اختلال خواب مرتبط با تنفس را بدتر کند.
با مصرف عادتی الکل تاثیر رخوت زایی کوتاه مدت آن در نیمه اول شب و به دنبال آن گسیختگی شدید پیوستگی خواب در نیمه دوم ادامه می‌یابد.
در طول محرومیت از الکل، گسیختگی شدید پیوستگی خواب وجود دارد و نیز افزایش میزان و شدت خوابREM همراه با رویا بینی زنده مکرر وجود دارد، که در شکل شدید آن بخشی از دلیریوم(دلیریوم زمانی اتفاق میافتد که فرد به ناگاه دچار گیجی یا تغییر نگهانی در وضعیت روانی، احساسات و آگاهی شود. فردی که به دلیریوم مبتلا شده است ممکن است تمام طول روز حالت عادی داشته باشد و فقط برای چند دقیقه تسلط خود را بر آگاهی، حافظه و احساسات خود از دست بدهد. ) محرومیت از الکل را تشکیل می‌دهد.
پس از محرومیت حاد، مصرف کنندگان مزمن الکل ممکن است هفته ها تا سالها از خواب سبک م منقطع شکایت کنند که با نقصان پیوسته در خواب موج آهسته مرتبط است.
کافیین:
اختلال خواب ناشی از کافین به شیوه ای وابسته به دوز مصرف، ایجاد بی خوابی می‌کند، و برخی از افراد به دلیل خواب آلودگی طول روز مرتبط با محرومیت مراجعه می‌کنند.
کانابیس یا حشیش:
مصرف حاد کانابیس ممکن است نهفتگی خواب را کوتاه کند هر چند تاثیرات برانگیزاننده با افزایش نهفتگی خواب هم ممکن است روی دهد. کانابیس پس از مصرف حاد، خواب موج آهسته را افزایش می‌دهد و خواب REM( خوابیدن همراه با حرکت سریع چشم است. این مرحله از خواب به نوعی ترمیم‌کننده‌ی ذهنی در نظر گرفته می‌شود، چرا که در حین آن مغز خاطرات کوتاه مدت را به خاطرات بلندمدت تبدیل می‌کند.) را سرکوب می‌کند، در مصرف کنندگان مزمن، در برابر تاثیرات خواب آوری و افزایش خواب موج آهسته، تحمل ایجاد می‌شود. در محرومیت، مشکلات خواب و رویاهای ناخوشایند گزارش شده است که چندین هفته طول می‌کشد.
مواد افیونی اپیویدها(تریاک، شیره، هرویین:
این مواد ممکن است در طول مصرف حاد کوتاه مدت، افزایش خواب آلودگی و عمق ذهنی خواب و کاهش خواب REM را ایجاد کنند. با تداوم مصرف، در برابر تاثیرات رخوت زایی مواد افیونی تحمل ایجاد می‌شود و شکایت از بی خوابی بروز می‌کند.
مواد افیونی به دلیل اثر تضعیف کننده بر تنفس، وقفه تنفسی خواب را تشدید می‌کنند.
مواد رخوت زا، خواب آور و یا ضد اضطراب،، این گروه اثراتی مشابه مواد افیونی روی خواب دارند، داروهای رخوت زا _خواب آور، افزایش قابل انتظاری را در خواب آلودگی و کاهش بیداری ایجاد می‌کنند. مصرف مزمن ممکن است باعث تحمل و در نتیجه بازگشت بی خوابی می گردد. خواب آلودگی طول روز ممکن است روی دهد. داروهای رخوت زا_خواب آور، میتوانند فراوانی و شدت رویدادهای وقفه تنفسی انسدادی خواب را افزایش دهند. بدخوابی ها (پاراسومنیا) با مصرف اگونیستاهای گیرنده بنزو دیازپین ها مرتبط است ( آگونیست/آنتاگونیست آمیخته برای اشاره به دارویی به کار می رود که تحت برخی شرایط همچون آگونیست ماده ای که کاملاً گیرنده ای که به آن متصل می شود را فعال می کند و در شرایط دیگری همچون آنتاگونیست ماده ای که گیرنده ای که به آن متصل می شود را فعال نکرده و قادر به مسدود کردن فعالیت دیگر آگونیست ها است رفتار می کند.)
قطع ناگهانی مصرف مزمن این داروها باعث بروز علایم محرومیت می‌گردد اما پدیده شایع تر بی خوابی بازگشتی(واجهشی) است، وضعیتی از تشدید بی خوابی ناشی از قطع دارو برای 1-2 روز گزارش شده است.
آمفتامین ها(شیشه، اکس... ) مواد محرک:
اختلال خواب ناشی از این گروه با بی خوابی در طول مسمومیت و خواب آلودگی مفرط در طول محرومیت مشخص می‌شود. در مسمومیت حاد، محرک ها مقدارکل خواب را کاهش می‌دهند. نهفتگی خواب و اختلال پیوستگی خواب را افزایش و خواب REM را کاهش می‌دهند. خواب موج آهسته کاهش می‌یابد، در طول محرومیت از مصرف مزمن محرک ها هم طولانی شدن مدت خواب شبانه و هم خواب آلودگی طول روز وجود دارد. موادی مانند اکستازی، تا 48 ساعت پس از مصرف باعث خواب نا آرام و آشفته می‌گردد، استفاده مکرر از این مواد اضطراب، افسردگی، آشفتی خواب حتی در خلال ترک بلند مدت همراه است.
توتون:
مصرف مزمن توتون عمدتا با علائم بی خوابی، کاهش خواب موج آهسته (خواب موج آهسته یا که غالباً به آن خواب عمیق نیز گفته می‌شود، مرحله سوم خواب در خواب با حرکت غیر سریع چشم است. ) همراه با تقلیل بازدهی خواب و افزایش خواب آلودگی روزانه همراه است. محرومیت از توتون می‌تواند، باعث اختلال در خواب گردد، افرادیکه به شدت سیگار می‌کشند ممکن است بیداریهای منظم شبانه را تجربه کنند که به دلیل نیاز شدید به مصرف توتون صورت می‌گیرد.
✍️ برگرفته از کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی DSM5 ویرایش پنجم، انجمن روانپزشکی آمریکا، ترجمه فرزین رضایی صفحه417 تا 421 توسط شیرین احمد پناه، ارشد روانشناسی بالینی