تأثیر درمان شناختی رفتاری بر تنظیم هیجانی در دانش‌آموزان

چکیده
آموزش و پرورش زیربنای اصلی و عمده شخصیت و دیدگاههای مردمی و رشد ابعاد وجود آدمی است. هدف این پژوهش بررسی اثربخشی درمان شناختی رفتاری در تنظیم هیجانی دانش آموزان بود. از بین کلیه دانش آموزان پسر مشغول به تحصیل در مقطع متوسطۀ دوم سال 1395 شهر تهران، به روش نمونه‌گیری تصادفی چندمرحله‌ای 30 نفر به عنوان نمونه انتخاب و به صورت تصادفی بین گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. درمان شناختی رفتاری طی 8 جلسه 1/5 ساعته بر روی شرکتکنندگان اعمال و جهت جمع‌آوری داده‌ها از پرسشنامه خودتنظیمی هیجانی مارس استفاده شد. یافتههای حاصل از تحلیل کوواریانس نشان داد، بین میانگین تعدیل شده نمرات خودتنظیمی هیجانی شرکتکنندگان تفاوت معنی‌داری وجود دارد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که شناسایی عوامل تأثیرگذار بر تحصیل و سلامت دانش‌آموزان ضرورتی در جهت برنامه‌ریزی، توسعه و تکامل برنامه‌های آموزشی و بهداشتی ایجاد می‌کند.


مقدمه
دانش‌آموزان نوجوان به واسطه تجربه بلوغ، مواجهه با رویدادهای استرس‌زا، تعارضات با والدین، هویت‌یابی و ویژگی‌های هیجان طلبی افراطی در معرض انواع فشارهای جسمی و روانی قرار دارند که می‌تواند بر سلامت و تحصیل آنها اثرات منفی داشته باشد. هنگامی‌که رویدادهای مختلف استرسزا در زندگی رخ می‌دهند، هیجانات و احساسات مختلفی مثل تعجب همراه با عصبانیت، ناراحتی، حسادت و خجالت را در نوجوانان بر می‌انگیزاند(ویس و کراپانزو، 1996) و این احساسات به نوبه خود افکار و اعمال افراد را در سایر موقعیت‌های زندگی تحت تأثیر قرار می‌دهند. برای اینکه آنها بتوانند خود را با این شرایط سازگار کنند، نیازمند مدیریت هیجانات در موقعیت‌های مختلف تحصیلی، خانوادگی و اجتماعی هستند. تنظیم هیجان به معنای کاهش هیجانات منفی و نحوه استفاده مثبت از هیجانات است و به توانایی فهم هیجانات، تعدیل تجربه و ابراز هیجانات اشاره دارد(گوسینسکی و لاون، 2016 )

بررسی متون و مطالعات روانشناختی نشان می‌دهد که تنظیم هیجان، عامل مهمی در تعیین سلامتی و داشتن عملکرد موفق در تعاملات اجتماعی و تحصیلی است(تامپسون، 1994). نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهند که ظرفیت افراد در تنظیم مؤثر هیجان‌ها بر شادمانی روانشناختی، سلامت جسمانی و روابط بین‌فردی و تعاملات اجتماعی تأثیر می‌گذارد.

شواهد جدید در خصوص اختلالات اضطرابی و خلقی نشان می‌دهد که مشکل خودتنظیمی هیجانی ممکن است عامل مهمی در این اختلالات باشد(آلوی، هامیلتون، هاملت و آبرامسون، 2016 ؛ جایورجی، استوز و اوربیولا، 2016) بنابراین، در جهت بهبود عملکرد دانش‌آموزان در نظم‌جویی هیجانات و رفع عواطف منفی گاه ممکن است بر عملکرد تحصیلی آنها تاثیر بگذارند، لازم است مداخلاتی صورت گیرد. در این میان، درمان شناختی رفتاری، رویکردی مشارکتی است که امکان شناسایی هر چه بیشتر و ابراز مناسب‌تر هیجان را به افراد می‌دهد. اجزای اصلی مورد استفاده در بهبود خودتنظیمی هیجانی با این روش شامل آموزش روانی، بازسازی شناختی، مواجهه و دادن تکلیف است (شانون و همکاران، 2012)

در مطالعه‌ای که توسط وایت، مک مانوس و شافران(2012) انجام شد، تاثیر درمان گروهی رفتاری شناختی بر عزت نفس در آزمودنی‌هایی با عزت نفس پایین مورد بررسی قرار گرفت. 22 آزمودنی به طور تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. هر دو گروه از نظر نمره عزت‌نفس، افسردگی و ویژگی‌های روان شناختی همتا شدند. آزمودنی‌های گروه آزمایش به مدت 10 جلسه تحت درمان انفرادی رفتاری شناختی قرار گرفتند.

نتایج تحلیل داده‌ها تفاوت معنی‌داری بین نمره عزت‌نفس و افسردگی دو گروه نشان داد. به طوری‌که، میزان عزت نفس آزمودنی‌های گروه آزمایش هم در مرحله پس‌آزمون و هم در مرحله پیگیری که 11 هفته بعد از اجرای مرحله پس‌آزمون اجرا شد، نسبت به آزمودنی های گروه کنترل بالاتر بود. از آنجا که درمان دانش‌آموزان دارای آشفتگی‌های هیجانی از چالش‌انگیزترین موضوعات بالینی و بهداشت روانی است و اما روزه کمتر از 10 درصد دانش‌آموزانی که مشکلات سلامت روانی دارند از خدمات مطلوب بهره‌مند می‌شوند و چنانچه مشکلات این افراد، بدون شناسایی و درمان ادامه یابد، مشکلات بهداشت روانی شان در بلندمدت حادتر می‌شود و مداخلات درمانی برای نوجوانان ضروری به نظر می‌رسد. زیرا، دانش‌آموزان با آشفتگی‌های هیجانی معمولاً تحصیلات‌شان را به اتمام نمی‌رسانند و غالباً به مشکلات اجتماعی یا اختلالات روان شناختی مبتلا می‌شوند که اکثر جنبه‌های زندگی‌شان را تحت الشعاع قرار میدهد(مش و ولف، 2011 ، ترجمه مظفری مکری آبادی و فروغ الدین عدل، 1393).

با توجه به اینکه بیشتر مطالعات در سال‌های اخیر پیرامون کاهش و درمان نشانه‌های اختلالات روانشناختی در بزرگسالان انجام گرفته است و نتایج به دست‌آمده از مدل‌ها و درمان‌های بزرگسالان قابل تعمیم به دانش‌آموزان نیستند؛ از این‌رو، پژوهش حاضر را با هدف تعیین تاثیر درمان شناختی رفتاری در تنظیم هیجانی دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم انجام دادیم.

روش
شرکت کنندگان
جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه دانش‌آموزان پسر مشغول به تحصیل در سال 1395 شهر تهران(شرق تهران ناحیه - 15) در مقطع متوسطۀ دوم دبیرستان بود(8547=N). در این پژوهش با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی مرحله‌ای و داوطلبانه و با توجه به فرمول تعیین حجم نمونه کوکران و همچنین، با توجه به طرح پژوهش، حجم نمونه‌ای به اندازه 30 نفر(30=n) برای هر گروه 15 نفر محاسبه شد (گال، بورگ و گال، 2000، ترجمه نصراصفهانی و همکاران، 1385). این 30 نفر به طور تصادفی به دو گروه 15 نفری (گروهای آزمایش و کنترل) تقسیم شدند.

ابزار
مقیاس خود تنظیمی: سئوالات این مقیاس عمدتاً از کتاب راهنمای جامع خودتنظیمی تألیف لارسن و پیز مایک برداشت شده است و در ایران توسط گرجی هنجاریابی شده است(صالحی مورکانی، 1385). این پرسشنامه دارای 44 سئوال است که ابعااد شناختی، رفتاری، تغییر موقعیت، تغییر هیجان، کاهش خلق منفی و افزایش خلق مثبت را شامل می‌شود. این پرسشنامه از نوع بسته پاسخ 7 گزینه‌ای است که از هرگز تا همیشه تشکیل و از صفر تا 6 نمره گذاری شده است.(صالحی مورکانی 1385). اعتبار این پرسشنامه را با استفاده از روش نیمه کردن، 0/75 و با استفاده از روش آلفای کرونباخ، 0/80گزارش کرده اند. همچنین، صالحی مورکانی ) 1385 ( اعتبار مقیاس و هر یاک از زیر مقیاس ها را در دامنه ای بین 0/67 الی 0/79 گزارش کرده اند.

شیوه اجرا
ابتدا با مراجعۀ به آموزش و پرورش، لیست تمامی مدارس پسرانه مقاطع متوسطه دوم (دبیرستان) گرفته شود؛ سپس، به صورت تصادفی از بین مدارس منطقه 15 شرق تهران، 9 مدرسه انتخاب گردید و از این میان، از هر مدرسه 3 کلاس انتخاب و پس از هماهنگی‌های لازم با مسئولین مدارس، با شرایط و ملاک‌های ورود و خروج و رضایت آگاهانه 30 دانش آموز انتخاب و در دو گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. سپس از شرکت‌کنندگان انتخاب شده در گروه آزمایش، از طریق دعوت نامه‌هایی برای شرکت در جلسات آموزشی دعوت به عمل آمد که خلاصه‌ای از زمان، مکان و اهداف جلسات آموزشی در آن قید شده بود.

پس از انجام آموزش، از هر دو گروه آزمایش و کنترل، پس آزمون گرفته شد. بعد از یک ماه نیز آزمون پیگیری به عمل آمد. مداخله درمانی شناختی رفتاری در 8 جلسه 1/5 ساعته (90 دقیقه‌ای) به ترتیب زیر انجام شد:
جلسه اول مصاحبه اولیه،
جلسه دوم برنامه‌ریزی،
جلسه سوم راهبردهای شناختی،
جلسه چهارم راهبردهای رفتاری،
جلسه پنجم تشخیص افکار خودآیند،
جلسه ششم تشخیص هیجان‌های ناخوشایند،
جلسه هفتم تشخیص افکار خودآیند
و جلسه آخر نتیجه گیری و جمع بندی.

شاخص های توصیفی مربوط به نمرات پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری نمرات خودتنظیمی هیجانی در دو گروه آزمایش و کنترل در جداول 1 گزارش شده است.

همان طور که در جدول 1 نشان داده شده است؛ میانگین نمره گروه آزمایش در مرحله پایش آزمون برابر با 18/11 بوده است و این میانگین در گروه کنترل برابر با 18/02 است در حالی که، پس آزمون میانگین نمرات خودتنظیمی هیجانی گروه آزمایش، 25/44 و در گروه کنترل این میانگین معادل با 18/15 است. همچنین، میانگین نمرات خودتنظیمی هیجانی گروه آزمایش در مرحله پیگیری، 26/01 است در حالی که در گروه کنترل این میانگین برابر با 18 است.

همان طور که در جدول 2 مشاهده می شود تفاوت بین دو گروه آزمایش و کنترل در نمره کل خودتنظیمی هیجانی از نظر آماری معنادار می باشد( 0/05 >p ). لذا فرضیه پژوهش مبنی بر اینکه درمان به روش شناختی رفتاری بر خودتنظیی هیجانی دانش آموزان در مرحله پس آزمون مؤثر است، تأیید می شود.

بحث
هدف این پژوهش بررسی تاثیر درمان شناختی رفتاری در تنظیم هیجانی دانش‌آموزان بود. نتایج نشان داد درمان شناختی رفتاری(CBT)، بر بهبود خودتنظیمی هیجانی مؤثر است. این یافته از پژوهش حاضر با نتایج مطالعات پیشین از جمله؛ بروزویچ و همکاران ( 2015)و وایت و همکاران( 2012 ) همسو می‌باشد.

مشهدی، قاسم پور، اکبری، ایل بیگی و حسنزاده (1392) نیز نشان دادند ارزیابی مجدد به عنوان یکی از مؤلفه‌های تنظیم هیجانی به صورت منفی و حساسیت اضطرابی به صورت مثبت قادر به پیشبینی اضطراب اجتماعی در بین دانشجویان بودند. درمان شناختی رفتاری( CBT)، رویکردی مشارکتی بین مراجع و درمانگر است تا به طور مؤثر اضطراب مراجع را هدف قرار می‌دهد و امکان شناسایی هر چه بیشتر و ابراز مناسبتر هیجان را به مراجع می‌دهد.

اجزای اصلی مورد استفاده در درمان اضطراب اجتماعی و بهبود خودتنظیمی هیجانی با این روش شامل "آموزش روانی، بازسازی شناختی، مواجهه و دادن تکلیف است" (شانون و همکاران، 2012)

براساس رویکرد شناختی رفتاری توجه به باورها، نگرشها و عقاید در کودکان و نوجوانان دانش‌آموز بسیار مفید است. صاحبنظران این حوزه اعتقاد دارند که "مهم نیست چه روی داده است، مهم این است که آنچه روی داده چگونه تعبیر و تفسیر می‌شود". باید به تحریف‌های شناختی در افراد توجه شود. مثلاً برخی از آنها گرایش به فاجعه‌سازی دارند؛ یعنی، وقایع را بیش از حد بزرگنمایی می‌کنند(کریک و کلارک، 1990، ترجمه قاسم زاده، 1392).

باید به باورهای هسته‌ای آنها نزدیک شد و به آنها یاد داد که افکار و احساسات خود را ثبت کنند و سپس، باورهای بنیادین را به آنها نشان داد و رابطه آنها را با مشکلات فعلی برایشان روشن کرد و به آنها کمک کرد تا بتدریج باورهای ناکارآمد را حذف و باورهای کارآمد را جایگزین نمایند.

در این روش فرض بر این است که بین افکار، احساسات و رفتار مبتلایان به این اختلال ارتباط وجود دارد، به طوریکه افکار خودکار منفی باعث برانگیختگی هیجانی و اختلال در عملکرد می‌شود. لذا آگاه ساختن مبتلایان از این ناراحتی و کمک به بازسازی شناختی در آنها باعث کنترل افکار و جلوگیری از بروز مشکلات هیجانی و رفتاری ناشی از آن می‌شود(هافمن و اوتو، 2008 ، ترجمه خانزاده و همکاران، 1392).



منا هاشمی‌نژاد-کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد،
مژگان نیکنام- گروه روانشناسی بالینی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن

مجموعه مقالات هفتمین کنگره انجمن روانشناسی ایران
روانشناسی معاصر، 1398 ، 25 ،(ویژه نامه) 926 - 929

Alloy, L. B., Hamilton, J. L., Hamlat, E. J., Abramson, L. Y. (2016). Pubertal Development, Emotion Regulatory Styles, and the Emergence of Sex Differences in Internalizing Disorders and Symptoms in Adolescence. Cline Psychology Ski, 4, 867-881.

Brozovich, F. A., Goldin, P., Lee, I., Jazaieri, H., Heimberg, R. G., Gross, J. J. (2015). The effect of rumination and reappraisal on social anxiety symptoms during cognitive-behavioral therapy for social anxiety disorder. J cline Psychol.7, 208-18.

Goussinsky, R., Livne, Y. (2016). Coping with interpersonal mistreatment: the role of emotion regulation strategies and supervisor support. J Knurs Manga, 24, 1109-1118.

Jauregui, P., Estévez, A., Urbiola, I. (2016). Pathological Gambling and Associated Drug and Alcohol Abuse, Emotion Regulation, and Anxious-Depressive Symptomatology. J Behave Addict, 5, 251-60.

Shannon, J., Shannon, D., Padesky, C. (2012). The Shyness and Social Anxiety Workbook for Teens: CBT and ACT Skills to Help You Build Social Confidence. (106-117). New York: New Harbinger.

Wait, P., McManus, F., Shafran, R. (2012). Cognitive- Behavioral Therapy for Low Self-esteem. Journal of Behavioral therapy and Experimental Psychiatry, 43, 1049-1057.