کودکان با افزایش سن؛ مسئولیت های خود را زمانی به درستی انجام می دهند که از قبل در خانواده شان؛ هریک از اعضای خانواده برای مسئولیت خاصی تحت شرایط عادلانه مشخص شده باشند. نه اینگونه که پدر و مادر یا دیگر اعضای خانواده به صورت لحظه ای برای هر فرد وظیفه ای معین کنند.
چگونه و در چه زمانی مسئولیت بر عهده کودک قرار بدهیم :
یکی از مسائل مهمی که در بخش تربیت کودک بیان می شود؛ این است که از چه دوره ای میتوانیم انتظار انجام مسئولیت از کودکان را داشته باشیم . به عبارت دیگر ؛ چه موقع می توانیم مسئولیت انجام کاری را به عهده کودکانمان قرار بدهیم و انتظار انجام آن کار را از کودک داشته باشیم . عنوان این موضوع به ویژه در هنگامی که والدین بیش از حد نیاز به فراهم کردن نیاز های کودک می پردازند و سبب به عقب انداختن انجام کار توسط کودکان می شوند ؛ بسیار حائز اهمیت می باشد. زیرا اگر فرزند شما در طول سال های متوالی رشد و تحول خود ؛ هیچ گاه متوجه وظایف و مسئولیت هایی که در چارچوب خانواده دارد نشود ؛ کاملا روشن است که در دوران بزرگسالی به وظایف و مسئولیت های خود اهمیت چندانی نمی دهد.
مطالب مرتبط:
مسئولیت پذیری نقش بسزایی در موفقیت انسان دارد و مشخص کردن احساس مسئولیت امری ذاتی نیست، بلکه این خصوصیت در بافت خانواده و رابطه های اجتماعی و تعاملاتی که فرد با دیگر افراد دارد ، امکان رشد پیدا می کند و و پدر و مادر در این زمینه نقش محوری را درمنتقل کردن روحیه ای مسئولانه به فرزندان خود دارند.
۱-به فرزندان خود نشان دهید که آن ها زندگی مستقلی از شما دارند
زمان هایی را برای انجام این کار به خودتان اختصاص بدهید . والدینی که یک زندگی مجزا از فرزندانشان ندارند به فرزندانشان می آموزند که دنیا تنها در اطراف آن ها می چرخد . مهم است که همان ابتدا به کودک آموخته شود که بعضی مواقع پدرش میل به مطالعه دارد و نمی تواند با او بازی کند . نیاز های فرزندانتان را مهیا کنید و سپس در حالی که به نیاز های خودتان رسیدگی می کنید ، کودک را ملزم کنید که بعضی از نیاز هایش را خودش برآورده کند . در حالی که مجزا بودن خود را حفظ می کنید با ناکامی بودن او همدلی کنید.
۲-شرایط را برای عبور از بازی به مسئولیت مهیا کنید .
اگرچه فعالیت های ساده فرزند نوپا شما ، اکثرأ پایه های مسئولیت پذیری می باشند، اما این طور نیست که کودک هر گاه که راه رفتن را آغاز کرد ؛ شروع به انجام کارهم بکند. در زندگی ابتدایی کودک ؛ معمولا پذیرفتن مسئولیت، با بازی توأم می باشد .
عامل مهمی که سبب ایجاد احساس مسئولیت در کودکان می شود ” بازی کردن ” می باشد . پدر و مادر بعدأ ناچار خواهند شد تا بین بازی کردن کودکان و کار آن ها تعادلی برقرار کنند با این وجود که فرایند ها و مهارت هایی در بازی کردن وجود دارد که به کودک آموخته می شود ، ولی باید به مرور زمان کودکان را به فعالیت هایی به جز بازی کردن ملزم کنید .
لازمه ی ایجاد مسئولیت ؛ ایجاد مرحله ی عبوراز بازی به مسئولیت می باشد . کودک ابتدا اسباب بازی هایش را به عنوان سرگرمی ، جمع می کند سپس برای آنکه به مادر کمک کند آن ها را مرتب می کند ، کمی بعد از این زمان ؛ به علت آن که از بزرگتر ها حرف شنویی داشته ؛ این عمل را انجام می دهد و در نهایت چون کودک خودش را برای جمع کردن اسباب بازی هایش مسئول می داند ، شروع به کار می کند. مهارت پدر و مادر و مربی ها در این است که مرحله ی عبور از بازی به مسئولیت را به گونه ای انجام دهند که ، کودکان بتوانند به راحتی حس احساس مسئولیت نسبت به خود و اطرافیانشان داشته باشند و بتوانند آن را تکامل بخشند . در این صورت ، ابتدا ؛ برای فرزند خود در راستای مسئولیت های بعدی او ، بازی هایی را طراحی کنید . ثانیأ ، بین بازی و مسئولیت فرزند خود تعادلی را با افزایش سنش ایجاد کنید . در اوایل کودکی ، اکثرا کودک وقت خود را به بازی کردن صرف می کند ، اما باید بتدریج شرایطی فراهم شود که فرزند شما زمانی را برای انجام اموری که چندان هم برایش جالب نیستند بگذارد . البته باید تعادل حفظ شود و در سنین کمتر از دبستان ؛ کودک باید بیشتر زمان خود را صرف بازی کند .
۳-تفاوت بین دشوار است و من نمی توانم
حالت دیگری از یادگیری قبول مسئولیت در قبال وظیفه های خود ، این است که ؛ فرزند شما بر قادر نبودن یا راحت نبودن درک داشته باشد .
کودک معمولا این دو را یکی می داند در نهایت کاری که برایش خوشایند نیست ، فکر می کند که توانایی انجام آن را ندارد . پس از آنجا که کار دشوار را نمی تواند انجام دهد ، به فرد دیگری نیاز دارد که آن را انجام دهد و معمولا آن فرد مورد نظر یا پدر می باشد یا مادر . این نوع تفکر مانع از یادگیری موضوع می باشد ، که زندگی و مشکلات کودک ؛ مسئولیت و وظیفه خودش است نه فرد دیگری ست . کودک چون خیلی برایش مشکل است یا از کار دشوار شانه خالی می کند یا به دنبال راه هایی دیگر برای فرار از آن کار یا انجام ناقص آن می گردد . باید کودک از سنین پایین عادت کند که بعضی از کار ها خوشایند و لذت بخش نیستند و سختی هایی دارند . کودکان باید تفاوت میان اینکه ؛ کاری که برایشان مشکل است و سختی دارد با کاری که توانایی انجام آن را ندارند متوجه بشوند ، و نباید کار را رها کنند تنها به صرف اینکه لذت بخش نیست . می توان یکی از ضعف های تربیتی بیشتر والدین امروزی را اینگونه بیان کرد که ؛ اجازه کشیدن سختی به کودکان خود را نمی دهند و مرتب سعی دارند که ؛ آنچه را که مورد علاقه فرزند است را بدون هیچ گونه سختی و رنجی در اختیار کودک گذاشته و او را از اینکه سختی های زندگی را تجربه کند غافل می کنند ، در حالی که کودک باید با سختی ها و رنج های طبیعی زندگی آشنا شود و در اکثر اوقات این مشکلات و سختی ها تجربه ساز برای کودکان شوند و سبب افزایش حس با کفایت بودن و ارزشمندی در آن ها می شوند .
۴-مسئولیت اعضای خانواده را مشخص کنید
کودکان ؛ با افزایش سنشان ، زمانی مسئولیت های خود را به درستی انجام می دهند که از قبل در خانواده شان ؛ هریک از اعضای خانواده برای مسئولیت خاصی تحت شرایط عادلانه مشخص شده باشند . و مورد تأیید اعضا واقع شده باشد ، نه اینکه پدر و مادر یا دیگر اعضای خانواده به صورت لحظه ای برای هر فرد وظیفه ای مشخص کنند . ضروری است که قبل از آن که به فرزندان خود مسئولیتی واگذار کنید ، آن ها در مورد موضوع توجیه شده باشند . یکی از مناسب ترین روش ها برای این امر ؛ داشتن جلسات خانوادگی است ، در اینگونه جلسات ؛ مسئولیت هایی که برای خانواده نیاز است مورد بحث قرار می گیرند و برای هر فرد مسئولتی مشخص می شود . در ابتدای جلسه می توانید با بیان مثالی از کندوی عسل و یا لانه ی مورچه ها ، برای کودک توضیح دهیم که دلیل تقسیم کار چیست و علت مشارکت همه ی اعضای خانواده در کار ها چیست . جلسات خانوادگی باعث می شود که حس متحد بودن را به اعضای خانواده بدهد و اینکه با یکدیگر به سمت هدف هایی مشترک در حرکت هستند و هرکس ، بخشی از کار را در این حرکت پیش می برد .
در این جلسه ها می توان با توجه به توان هر عضو از خانواده ، مسئولیت هایی را که مرتبط با خانواده و اهداف آن است تقسیم کرد . هر یک از کودکان ، مسئولیت های خود را داوطلبانه انتخاب کنند یا اینکه مسئولیت هر کسی با قرعه کشی مشخص شود یا همچنین می توان به صورت هفتگی مسئولیت های هر فرد را تغییر داد . در نظر داشته باشید که مدت زمان مسئولیت هر فرد حداقل یک هفته باشد . زیرا در این صورت میان کودکان تنش هایی ایجاد خواهد شد . و همچنین در این جلسه ها در مورد اینکه اگر افراد به مسئولیت های خود عمل نکنند و چه چیزی پیش خواهد آمد را مورد بحث قرار دهید .
۵- در زمان تصمیم گرفتن ، بر مسئولیت فردی تأکید داشته باشید
کودکان شما وقتی که فرصت تصمیم گیری را دراختیاردارند باید درک کنند ، نتایج تصمیم خود را قبول داشته باشند و مقصر دانستن بقیه معنا ندارد . البته هر کسی خودش می تواند برای تصمیم گیری خودش منابع را توسعه دهد و از روش هایی مانند مشورت کردن استفاده کند تا با خطای کمتری مواجه شود و امام علی (ع) فرموده اند : « با صاحبان عقل ها مشورت کن تا از پشیمانی و لغزش ها ایمن گردی » . ( غررالحکم و در الکلم ص ۴۴۲ )
۶- از پیامد های طبیعی و عقلانی استفاده کنید
یکی از مورد های ضروری و مهم در آموزش مسئولیت پذیری به کودکان ، استفاده از عواقب منطقی و طبیعی رفتار ها می باشد . در این نوع آموزش ، باید به کودک آموخته شود که گزینش کند و از گزینش خود تجربه کسب کند و برای آموزش این امر عامل مهمی که می تواند به آن کمک کند ، استفاده از نتایج طبیعی و منطقی ست . به گونه ای کار کنید که عواقب تبدیل به جریان طبیعی تقصیر یا کم کاری شوند .
مثال هایی از برخی از عواقب طبیعی و منطقی رفتارها :
علی ۳ ساله ؛ ماشین خود را به دلیل عصبانیت بیش از حد خراب می کند ، دیگر ماشین جدیدی برایش خریده نمی شود . آرمان ۴ ساله ، ناهار نمی خورد ، باید تا وعده ی غذایی بعدی گشنه بماند . نسترن ۵ ساله ، لیوان چای را می ریزد ، دستمال برای تمیز کردن به او داده نمی شود . حسین ۵ ساله ، اسباب بازی هایش که در سالن پذیرایی پخش شده اند را جمع نمی کند ، به مدت ۲ روز اسباب بازی هایش از دسترس او دور می مانند و به او داده نمی شود . مهیا ۸ ساله ، دست عروسک خواهرش را در حین دعوا می شکند ، او باید عروسک جدیدی از پس انداز خودش برای خواهرش بخرد . سعید ۱۲ ساله ، سرویس مدرسه اش را به دلیل اتلاف وقت از دست می دهد ؛ او باید پیاده به مدرسه برود . مهسا ۱۱ ساله ، در تکالیف مدرسه اش کم کاری می کند ؛ نمره کم می گیرد .۷-استفاده ی مناسب از پاداش ها کنید
به دلیل آن که منابع پاداش در اختیار پدر و مادر قرار دارد ، آن ها باید به گونه ای از این عامل استفاده کنند که سبب تقویت مسئولیت پذیری باشد . بعضی از افراد بر این معتقدند که برای رفتار مناسب ، “پاداش ” نوعی ” رشوه ” به حساب می آید و عده ای دیگر از افراد از پاداش به خصوص پاداش های مادی ، به عنوان تنها عامل تحریک کننده ی کودک استفاده می کنند . در صورتی پاداش های مادی ممکن است رشوه محسوب شوند که از آنها به عنوان اساسی ترین روش برای ایجاد انگیزه در کودک توسط والدین استفاده کنند . و یا اگر کودک یاد بگیرد که اگر در برابر اوامر والدین مدتی مقاومت کند ، در نهایت در ازای پذیرش از اوامر آن ها ، پاداش دریافت می کنند .
۸- استفاده ی مناسب از پاداش ها کنید
پاداش ملموس ، سبب یاری کردن کودکان در ایجاد هدف های عینی می شود . اینگونه پاداش ها دررشد و توانایی پذیرش مسئولیت ، اثری عمیق دارند . در صورتی که باید مراقب بود که استفاده کردن از پاداش های مادی به عنوان تنها روش تقویت حس مسئولیت پذیری تبدیل نشود . امکان دارد با استفاده زیاد از پاداش مادی ، به صورت موقت به هدف برسید اما شما نتوانسته اید حس درونی را برای انجام مسئولیت درون او به وجود بیاورید . به نحوی از پاداش مادی استفاده نکنید که کودک درون خود احساس کند با انجام مسئولیت های خودش از پدر و مادر مزد می گیرد .
۹-از پاداش های غیر مادی استفاده کنید
زمانی که کودکی از عهده ی کاری بر می آید او را تحسین کنید . هر از چند گاهی همزمان با تکامل و پیشرفت کودک ، بدون مقدمه تشویقش کنید . مثلا ؛ « برای تمیز کردن آشپزخانه ، خیلی زحمت کشیدی ، نظرت چیست که بروی برای خودت شکلات بخری ؟ » . زمانی که فرزند شما به کمک نیاز دارد به او یاری برسانید : « چون دیروز در تمیز کردن آشپزخانه به من کمک کردی بهتر است من هم در تمیز کردن اتاقت به تو کمک کنم » . نسبت به آن چه کودکان انجام می دهند تمایل نشان دهید و تشویقشان کنید .در مورد این موضوع ؛ با دکتر مهری شیرازی فوق تخصص روان پزشکی اطفال و عضویت هیوت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی صحبت هایی داشتیم که :
توانایی ذهنی ، قدرت بدنی
ایشان می گویند : با توجه به اینکه ؛ هنگامی که کودک دارای توان ذهنی و قدرت بدنی لازم برای انجام کاری است ، می توان از او درخواست کرد که وظیفه ای را به عهده بگیرد . به خراسان می گوید : والدین کاملا متوجه می شوند که فرزندشان از چه زمانی توانایی بدنی و ذهنی انجام عملی را دارد و نمی توان برای برای همه ی کودکان ، سن مشخصی را در نظر گرفت . این مهم است که به موقع به کودک فرصت بدهیم و اجازه بدهیم که اشتباه کند یا اگر کاری را ناقص انجام داده تلاشش را بکند . هر وقتی که پدر و مادر متوجه شدند که فرزندشان قسمتی از اعمال شخصی اش را انجام دهد ، باید بخاطر کارهایی که انجام می دهد ، کودک را تشویق کنند و به او اعتماد کنند و اشتباهاتش را قبول کنند تا به اندازه کافی مهارت پیدا کند . البته در هر مرحله از انجام کار باید ، بر توانایی و مهارت کودک تأکید کنیم و از کودک بخواهیم همن کار را ادامه دهد . همین طور باید در انجام کارهای مشترک خانه ، کودک را سهیم کنیم . مثلا از او بخواهیم لباس های خود را مرتب کند و در کمد لباسی اش قرار دهد . اگر در زمان مناسب مسئولیتی به کودک ندهیم ، به انجام کار عادت نمی کند و تصور می کند در خانه وظیفه ای ندارد و والدین را مسئول انجام وظایفش می داند و آن ها باید وظایفش را انجام دهند .
مطالب مرتبط:
مفهوم پذیرش مسئولیت برای کودک
کودک باید بداند که در خانه ، روزانه کار های زیادی انجام می شود و هرکس برای انجام کاری مسئول است ، و کودک هم باید خدماتی به عنوان یکی از اعضای خانواده انجام دهد . یکی از مناسب ترین راه ها برای شناخت کودک ؛ از این مفهوم ، آن است که کار هایی را که در منزل به صورت روزانه انجام می شودرا به صورت فهرستی بنویسیم و برای او بخوانیم، این موضوع که چه کسانی این اعمال را انجام می دهند و چه کسانی از آن خدمات انجام شده بهره می برند ، این عمل سبب می شود که کودک کاملا متوجه شود خدماتی که دریافت می کند ، بدون سعی و تلاش و زمان و هزینه مهیا نشده است . و خود کودک هم باید در این زمینه نقش داشته باشد .
نحوه ی ایجاد ارتباط صحیح
دکتر شیرازی ادامه می دهد : برای آموزش همه ی مسائل تربیتی در ابتدا باید با کودک رابطه ی خوبی داشته باشیم تا نکات آموزشی را بتوایم به او منتقل کنیم . بهتر است برای تفریح و بازی و فعالیت های لذت بخش و مورد علاقه کودک زمان بیشتری بگذاریم و رابطه ی خوبی با کودک داشته باشیم . ابتدا کارها و اعمال خوب و مناسب کودک را تحسین کنیم و سپس قوانین و مقرراتی را مشخص کنیم . از توصیه های دیگر می توان به پذیرفتن کودک نسبت به تقلید کردن کار ها ، حساسیت های نامناسب را کنار بگذارید و خطا های کودک را بپذیرید ، در قبال کار های انجام شده توسط کودک صبور باشید ، از مضطرب شدن کودک جلوگیری کنید و عجله نکنید ؛ اشاره کرد .
همچنین دکتر شیرازی اظهار می کند : برای آنکه والد خوبی باشیم ؛ باید سعی بر پرورش ویژگی های مثبت کودک داشته باشیم ، زمان بیشتری را برایش صرف کنیم ، برای صحبت های کودک شنونده ی خوبی باشیم و شأن و اعتبار خود را حفظ کنیم .
در ادامه مطلب چند نکته در زمینه فرزند پروری ارائه می دهیم :
مناسب ترین راه برای تربیت کودک های مسئولیت پذیر این است که ، برای کودک ؛ خودتان الگوی خوبی باشید . اگر از کودک می خواهید که خودش وسایلش را مرتب کند ، لباس هایش را آویزان کند ، اسباب بازی هایش را جمع کند ، خودتان در منزل وسایلتان را در اطراف پرت نکنید و منظم و مرتب باشید . دقیقا کاری که از کودک می خواهید را به او بگویید و برایش توضیح دهید . برای مثال بگویید : الان وقت شام است باید سفره را بچینیم و به او نشان دهید که چگونه این کار را انجام دهد . اولویت ها را مشخص کنید و در نظر داشته باشید . زمانی که کودک از شما می خواهد که او را به شهر بازی ببرید ؛ بگویید : هوا خوب است و حتما می رویم ولی اول باید کار های خانه را انجام دهیم . به کودک بگویید که شما هم به تفریح علاقه مند هستید ولی باید کار ها را تمام کنید ، در نهایت متوجه می شود که شما قصد ندارید که او را سرگرم کنید ، در صورتی که کار ها را بر اساس اولویت انجام می دهید . به جای جملات منفی مانند ؛ ” اگر این کار رو نکنی … ” از جملا مثبت مانند ؛ ” اگر می خواهی بازی کنی اول باید لباس های مدرسه ات را درآوری ” استفاده کنید . با تکرار مرتب این کلمات ؛ انجام این امور برایش عادت می شود و نیازی به یادآوری مرتب او نیست . به مقدار کار کودک توجه نکنید بلکه به مقدار تلاشش توجه کنید . اگر کار هایی مانند ؛ مرتب کردن اتاقش یا جمع کردن اسباب بازی هایش را به صورت ناقص انجام داده است ، خودتان بقیه کار را انجام دهید . با سرزنش کردن کودک ، او تصور می کند که راضی کردن شما دشوار است یا غیر ممکن می باشد ، بنابراین تلاش خود را قطع می کند . در نظر داشته باشید که با انجام بیشتر کار هایش توسط خودش ، بیشتر به آن ها مسلط خواهد شد . از جملات تحسین کننده استفاده کنید . برای مثال ؛ بگویید : ” متوجه هستم که تلاش میکردی همه غذایت را بخوری و بشقاب را در سینک قرار بدهی ، اما باید این کار را آهسته تر انجام دهی چون امکان دارد بشقاب از دستت سر بخورد و بشکند “. صبور باشید . شلوغی و شیطنت قسمتی از دنیای کودکان می باشد ، حتی سعی کنید موقع انجام کار از کوره در نروید و آرام باشید و حتی اگر کودکانتان شیطنت کردند ، به آرامی بگویید : این قرارمان نبوده ، اما این شلوغ کاری برای یک بار تحمل کننده است و برای بار بعدی تنبیه خواهد شد .
با همسرتان به صورت هماهنگ عمل کنید .اگرتصمیمی که گرفته اید ، و از بچه هایتان خواستید انجامش دهند ، با قاطعیت برخورد کنید. با همسرتان در مورد انتظاراتتان از کودک و قوانین خانه به صورت واضح و روشن صحبت کنید .
بر این موضوع تأکید داشته باشید که در قبال کارهایی که انجام می دهد ، پاداشی نمی گیرد . فرزند شما باید این موضوع را بداند که مانند دیگر اعضای خانواده دارای وظایفی ست که باید بدون انتظار دریافت پاداشی انجامشان دهد . کارهای منزل ، اموری گروهی و جمعی ست که باید همگی در آن شراکت داشته باشند و کودک شما هم باید قسمتی از آن را انجام دهد . از اول کودک را بخاطر انجام ندادن امور محوله ، تنبیه نکنید بلکه با او به آرامی صحبت کنید و از او بپرسید به کدام کار علاقه دارد ، و دلیل آنکه کاری که به او سپرده شده بود را انجام نداده و برای جبرانش چه کار باید کرد.
نکات پایانی
با اعمال راه و روش هایی که در این متن آمد ، شما می توانید فرزندی مسئولیت پذیر تربیت کنید ولی باید توجه کنید که تربیت چنین کودکی ، به گونه ای خاص ؛ نیازمند اطلاعاتی خاص و اعمال این روش ها و صبوری بر آن ها نیز می باشد . به عبارت بهتر؛ تنها با داشتن این اطلاعات شما کودکی مسئولیت پذیر پرورش نداده اید ، و برای این کار باید زمان و دقت لازم به کار ببرید.
